اهمیت خانواده از دیدگاه امام موسی کاظم (ع)

سیره‌ تربیتی امام موسی کاظم(ع) در مورد مباحث مختلف و خانواده و تربیت 

رهنمودهای تربیتی امام موسی کاظم(ع)

جامعه‌ی سالم و با نشاط در گروی این است که فرزندان خویش را درست تربیت کنیم زیرا تربیت یکی از مهم‌ترین مقوله‌های تحصیل کمالات و نفسانی می‌باشد که امامان معصوم(ع) به آن بسیار سفارش نموده‌اند. امام موسی کاظم(ع) نیز در جهت تربیت صحیح کودکان راهکارهایی توصیه فرموده‌اند که برخی از آنان را مورد بررسی قرار می‌دهیم.

از حقوق فرزند بر والدین، انتخاب نام نیکو می‌باشد. در این راستا امام موسی کاظم(ع) می‌فرمایند: «اوّلین کار نیکی که والدین برای فرزندشان انجام می‌دهند این است که نام نیکو برای او انتخاب نمایند» (حرّ عاملی، 1409ق، ج15، ص122) و نیز در حدیثی دیگر، برخی از اسامی نیکو را بیان می‌فرمایند که: «در خانه‌ای که یکی از اسم‌های محمّد، احمد، علی، حسن، حسین، جعفر، طالب و فاطمه باشد، فقر در آن خانه وارد نمی‌شود» (بحرانی، 1363، ج11، ص552). اهمیّت نام نیکو تا آن حد است که گاهی حضرت از نام‌های ناپسند نهی می‌کردند.

سیره‌ی ‌عملی امام موسی کاظم(ع) گواه صادقی بر اهمّیت نام نیکو برای فرزندان است. زیرا آن حضرت برای فرزندان خود نام نیکو بر‌می‌گزیدند و حتّی در مواردی اسامی مشترک انتخاب نموده و با پسوند اکبر، کبری، وسطی و صغری آن‌ها را از هم جدا می‌کردند (مجلسی، 1403ق، ج48، ص317؛ الاربلی، 1381ق، ج3، ص2).

از دیگر مسائل تربیتی، پیوند عاطفی والدین و فرزندان است. پیوندی که بر اساس محبّت و نیاز است. نیاز به عاطفه سراسر وجود کودک را فرا گرفته و او را به عنایت والدین نیازمند ساخته است. کودک توان دوری از والدین را ندارد و هرگونه بی‌توجّهی پدر و مادر به این وابستگی، می‌تواند برای آینده‌ی کودک مشکل آفرین باشد. بنابراین شایسته است والدین در حدّ امکان، فرزندان خود را از حلاوت مهر مادری و عطوفت پدری برخوردار کنند.

از دیگر صفات پسندیده و مورد توجّه پیشوایان دین، وفای به عهد و پیمان است. این عمل مهم در برخورد با کودکان از اهمیّت بیشتری برخوردار است. امام کاظم(ع) می‌فرمایند: «هنگامی که به فرزندانتان وعده دادید، وفا کنید» (نوری طبرسی، 1382ق، ج3، ص558).

از مواردی که باعث اقتدار در فرزندان می‌شود، مسئولیت دادن به آن‌ها می‌باشد که از روش‌های مؤثّر تربیتی است. مسئولیت اگر متناسب با توان کودک باشد و در انجام دادن آن یاری شود، اعتماد به نفس او را تقویت می‌کند و کودک را برای پذیرش و به انجام رساندن مسئولیت‌های بزرگ‌تر آماده می‌سازد. علاوه بر این، کودکان احساس می‌کنند والدین برای آن‌ها احترام قائلند. ایشان در حدیثی می‌فرمایند: «بهتر است فرزند پسر را در دوران کودکى به کارهاى مختلف و سخت وادار کنید تا در سنّ بزرگى حلیم و بردبار باشد» (حرّ عاملی، 1409ق، ج21، ص479).

بیقراری کودکان از جمله مسائلی است که برخی از والدین با آن روبه‌رو می‌شوند. برخی از والدین در برابر این بیقراری‌ها موضع می‌گیرند و ناراحت می‌شوند. درحالی که این ناآرامی کودکان معمولاً طبیعی است و کسانی که در کودکی پرتحرّکند در جوانی آرام و بردبار خواهند بود. بنابراین باید والدین با صبر و حوصله با کودکان خود برخورد کنند. امام موسی کاظم(ع) در این زمینه می‌فرمایند: «سزاوار است فرزند در کودکی شلوغ و پرتحرّک باشد تا در بزرگی صبور و بردبار شود»(کلینی، بی‌تا، ج6، ص51).

فرزندان تا وقتی به بلوغ نرسیده‌اند به مراقبت والدین و هدایت آن‌ها نیاز دارند. فراهم ساختن زمینه‌ی مساعد برای دستیابی فرزندان به جایگاه اجتماعی مناسب، بخشی از وظایف والدین در برابر فرزندان است.

امام موسی کاظم(ع) فرزندان را به طور جدّی به تحصیل علم و تفقّه در دین دستور می‌دادند و آنان را از آموزش برخی از علوم که در پیشبرد زندگی آنان بی‌فایده است، برحذر می‌داشتند. ایشان در مورد علوم سودمند و شایسته فرمودند: «علم به اصول عقیدتی، واجبات الهی و سنّت استوار (اخلاقی) و مانند این‌ها که فراگیری آن فضیلت دارد» و باید عمر را صرف کسب آن‌ها نمود.

امام موسی کاظم(ع) به اصحابشان در مورد آن‌چه که سزاوار است بدانند و به آن بپردازند، این چنین می‌فرمایند: «علم و دانش مردم را در چهار نوع یافتم: اوّل آن‌که پروردگار خود را بشناسی، دوم آن‌که بدانی تو را چگونه آفریده است، سوم آن‌که مقصود از آفرینش تو چیست، چهارم آن‌چه را که باعث بیرون رفتن تو از دینت می‌شود بشناسی». ایشان مسلمانان را به آگاهی در دین و شناخت احکام شرعی دعوت می‌کردند و به آنان می‌فرمودند: «در دین خدا تفقّه کنید، زیرا که فقه کلید بینش و باعث کمال عبادت و وسیله‌ی رسیدن به درجات عالی و مراتب والای در دین و دنیای شماست» (قرشی، 1368، ج1، ص268-267).

جمع‌بندی

ارائه‌ی شیوه‌های اطمینان بخش تربیتی، نقش مهم و اساسی در امر تربیت دارد که ضمن در برداشتن همه‌ی ابعاد زندگی انسان، او را به سعادت حقیقی که همان مقام قرب الهی است، نایل می‌گرداند. خداوند این گرایش الگوخواهی انسان را نیز بدون پاسخ نگذاشته و بی‌شک چنین شیوه‌های تربیتی جز از سیره‌ی عملی اسوه‌های راستین دین یعنی معصومین و ائمّه‌ی اطهار(ع) میسّر نمی‌شود. بنابراین می‌توان با در نظر گرفتن روش تربیتی معصومین(ع) و نیز سیره‌ی رفتاری و گفتاری آن‌ها، تربیت صحیح را عرضه نمود بدین ترتیب اگر استعدادهای کودک براساس الگوی الهی و معنوی تربیت نشود، اسیر نفس امّاره گشته و سقوط می‌کند. لذا در مسیر رشد وکمال نیاز به مربّی و الگو دارد. 

منابع

* قرآن کریم

1. الاربلی، علی بن عیسی، کشف الغمه فی معرفه الأئمه، ترجمه‌ی علی بن حسین زوارئی، تبریز، انتشارات محمد باقر کتابچی حقیقت، 1381ق.

2. الاصفهانی، ابو الفرج، مقاتل الطالبین، ترجمه‌ی هاشم رسولی محلاتی، تهران، کتابفروشی صدوق، بی‌تا.

3. بحرانی، عبدالله بن نورالله، عوالم العلوم و المعارف و الاحوال من الآیات و الاخبار و الاقوال، اصفهان، مکتبه اهرا، 1363.

4. بغدادی، خطیب، تاریخ بغداد، مصر، مطبعه السعاده، 1349ق.

5. الحرانی، ابن شعبه، تحف العقول، قم، مؤسّسه النشر الاسلامی، 1404ق.

6. شیخ صدوق، عیون اخبار الرضا، ترجمه‌ی محمد صالح روغنی قزوینی، قم، مسجد مقدس جمکران، 1389.

7. قرشی، باقر شریف، تحلیلی از زندگانی امام کاظم†، ترجمه‌ی محمد رضا عطایی، قم، چاپخانه مهر، 1368.

8. قمی، عباس، منتهی الامال، تهران، انتشارات کتابفروشی اسلامیه، 1380ق.

9. کلینی، ثقه الاسلام، اصول کافی، ترجمه و شرحِ سید جواد مصطفوی، تهران، انتشارات مسجد چهارده معصوم(ع)، بی‌تا.

10. مجلسی، محمد باقر، بحار الأنوار، بیروت-لبنان، مؤسّسه الوفاء، 1403ق.

11. ، بحار الأنوار، ترجمه‌ی موسی خسروی، تهران، کتابفروشی اسلامیه، 1396ق.

12. نوری طبرسی، حسین، مستدرک الوسائل، تهران، مکتبه الاسلامیه، 1382ق.

شماره نشریه:  شمیم نرجس شماره 33

امام موسی کاظم علیه‌السلام و محبت به فرزند

هر کودکی تشنه محبت خانواده‌اش است. محبت به خصوص در قالب بوسیدن و در آغوش کشیدن باعث آرامش خاطر و شادابی کودک می‌شود. کودکانی که از محبت والدین خود محروم‌اند، معمولا این نیاز را با پرخاشگری و ناسازگاری نشان می‌دهند. نوجوانان محروم از محبت والدین نیز همیشه در جایی به غیر از خانه و از غریبه‌ها طلب محبت می‌کنند. در هر حال آنچه در تربیت کودکان اهمیت دارد؛ ابراز محبت است. مفضل بن عمر نقل می‌کند که وارد خانه امام موسی بن جعفر (ع) شدم، در حالی که فرزند ایشان علی علیه‌السلام در کنار حضرت نشسته بودند. حضرت پسرش را می‌بوسید، او را بر روی شانه خود می‌گذاشت و به خود می‌چسباند و می‌فرمود: «پدر و مادرم به فدای تو. چقدر خوشبو و پاکیزه هستی و خلقت تو پاک و طاهر است. فضل تو بسیار ظاهر است.»

نسبت به کودکان هرگز خلف وعده نکنید

وفای به عهد حتی در برابر کفار، از صفات پسندیده و همیشگی امامان است. این خصلت در برخورد با کودکان دارای اهمیت بیشتری است. وقتی به کودکتان وعده انجام کاری را می‌دهید، آنها جز تنها به تحقق وعده‌ٔ شما فکر می‌کنند و برای تحقق آن لحظه شماری می‌کنند. اگر شما به هر دلیلی وعده خود را عملی نکنید، نه تنها کودکتان روحیه‌اش خراب می‌شود، بلکه اعتمادش از شما نیز سلب می‌شود. علاوه بر این شما با این رفتارتان، به صورت غیرمستقیم به او خلف وعده را آموزش می‌دهید. کلیب صیداوی نقل می کند؛ امام کاظم علیه‌السلام فرمود: «هنگامی که به فرزندانتان وعده دادید، وفا کنید. همانا کودکان چنان می‌پندارند که شما به آنها روزی می‌دهید. خداوند متعال به خاطر هیچ چیزی به اندازه ن و کودکان خشمگین نمی‌شود.» (۱)

کودکتان را به خاطر بازیگوشی دعوا نکنید

خصلت کودکی شلوغ کردن و پرتحرک بودن است. آنها گاهی ممکن است به هر کار خطرناکی دست بزنند و والدین دائم باید مراقب‌شان باشند. گاهی والدین کودکان را سرزنش کرده و به آنها پرخاش می‌کنند تا آرام باشند. در حالی که توقع آرام بودن از کودک انتظاری بی‌جاست. بلکه والدین باید محیطی را برای کودک فراهم کنند تا بتواند به راحتی انرژی خود را تخلیه و بازی کند. جالب است بدانید کودکانی که بسیار پرتحرک و بازیگوش هستند، در بزرگسالی آرام و صبور خواهند شد. در همین باره امام کاظم علیه‌السلام می‌فرمایند: «سزاوار است که کودک شلوغ و پرتحرک باشد تا در بزرگسالی صبور و بردبار شود و جز این روا نیست.» (۲)

قبل از سن تکلیف فرزندتان را با نماز خواندن آشنا کنید

هر چند نماز خواندن در سن تکلیف بر همه واجب می‌شود ولی بچه‌ها هر چه زودتر با نماز آشنا شوند، بیشتر با آن مانوس می‌شود و شیرینی عبادت را زودتر می‌چشد. علاوه بر این نماز باعث می‌شود که فرزندتان از گناه دور بماند و ارتباط همیشگی‌اش با خدا او را از دوستی با افراد خلافکار دور نگه می‌دارد. به همین دلیل ائمه توصیه کردند که فرزندانتان را قبل از سن تکلیف با نماز آشنا کنید. در این باره امام کاظم علیه‌السلام فرمودند: «هنگامی که فرزندتان به سن هفت سالگی رسید، آنها را به نماز خواندن تشویق فرمان دهید.» (۳)

مسافرت خانوادگی یک ایده خوب تربیتی

یکی از تفریح‌های حلال مسافرت خانوادگی است، البته در صورتی که در آن گناهی صورت نگیرد. مسافرت خانوادگی علاوه بر خاطرات مشترک باعث ایجاد نشاط و شادابی برای همه اعضای خانواده می‌شود. علاوه بر این خانواده می‌توانند لحظاتی را فقط به خودشان اختصاص دهند. به خصوص پدران و مادران شاغل در این سفرها می‌توانند اوقات خوشی برای فرزندانشان بسازند. والدین در این سفرها می‌توانند نکات تربیتی تازه‌ای به کودکان خود بیاموزند و استعدادها و نقاط ضعف و قوت فرزندشان را بشناسند. در این میان سفرهای زیارتی علاوه بر تمام محاسن بالا، همراه با معنویت است و زمینه تحکیم اعتقادات را فراهم می‌کند. علی بن جعفر، برادر امام کاظم علیه‌السلام می‌گوید: «چهار مرتبه در رکاب حضرت کاظم علیه‌السلام بودم و حضرت همراه خانواده‌اش به حج رهسپار شدند. این سفرها گاه ۲۶ روز، گاهی ۲۴ روز و در بعضی زمان‌ها ۲۱ روز به درازا می‌انجامید.» (۴)

کودکان خود را با احترام مورد خطاب قرار دهید

در بعضی خانه‌ها اعضای خانواده یکدیگر را با اسامی و القاب زشت مورد خطاب می‌دهند. بهانه این افراد معمولا صمیمیت بیشتر است، در حالی که با چنین کاری احترام میان اعضای خانواده از بین می‌رود و زمینه هتک حرمت‌های بیشتر فراهم می‌شود. از سلیمان بن حفض مروزی نقل شده که: امام کاظم علیه‌السلام فرزند خود «علی» را «رضا» نامیدند و هر زمان که می‌خواستند نام او را بدون خطاب به زبان بیاورند، می‌فرمودند: «بگویید فرزند من رضا، نزد من بیاید و به فرزند خود «رضا» چنین گفتم و فرزند من رضا چنان گفت و هر گاه فرزندشان را مخاطب قرار می‌داد، می‌فرمودند: «یا ابالحسن.» (۵)

شروع کننده فحاشی ستمگرتر است

این روزها در فضای مجازی زیاد دیده‌ایم افرادی را که در قالب اکانت‌های مختلف در حال فحاشی به همدیگر هستند. البته اجتماع هم از حضور چنین افرادی خالی نیست. موردی که معمولا از خانه شروع شده و به جامعه می‌رسد. حال در این میان مقصر اصلی کیست؟ امام کاظم علیه السلام به دو مردی که در حال فحاشی به یکدیگر بودند، فرمودند: «شروع‏‌کننده، ستمگرتر است و بار گناه خویش و بار گناه دوستش را تا آن زمان که مظلوم نکند، بر دوش می‌کشد.» (۶)

پی نوشت:
۱. مستدرک الوسائل، ج ۳، ص ۵۵۸
۲. مسند امام کاظم (ع)، ج ۱، ص ۴۸۱
۳. مستدرک الوسائل، ج ۳، ص ۵۵۸
۴. بحار، ج ۴۸، ص ۱۰۰
۵. ترجمه عیون اخبار الرضا(ع)، ص ۱۴
۶. بحارالنوار،ج ۷۵، صفحه ۳۲۴